Muhasebe Eğitiminde Ticari Belge Öğretiminin Değerlendirilmesi: Ön Lisans ve Lisans Programları Üzerine Bir Araştırma (Evaluation of Commercial Documents Training in Accounting Education: A Study on Associate Degree and Undergraduate Degree Programs)

Muhasebe, bir firmanın ekonomik faaliyetlerini analiz eden, kaydeden ve özetleyerek ilgili kullanıcılara sunan bir bilgi sistemi olarak ifade edilmektedir (Yükçü, 2014: 19). Muhasebe sisteminin üretmiş olduğu finansal bilgiler, bilgi kullanıcılarına belge- defter- tablo süreci sonucunda sunulmaktadır. Bu süreç yukarıda da ifade edildiği gibi öncelikle mali nitelikli işlemlerin belgelendirilmesiyle başlamakta ardından defterlere kaydının yapılması, son olarak da defterlerdeki kayıtlardan raporlar çıkarılarak tablo haline getirilmesi şeklinde işlemektedir.

Muhasebenin temel kavramlarından birisi olan tarafsızlık ve belgelendirme kavramı; “muhasebe kayıtlarının gerçek durumunu yansıtan ve usulüne uygun olarak düzenlenmiş objektif belgelere dayandırılması ve muhasebe kayıtlarında esas alınacak yöntemlerin seçilmesinde tarafsız ve ön yargısız davranılması gereğini ifade eder” şeklinde açıklanmıştır. Teknolojik değişim ve gelişim ticari faaliyetlerde de şüphesiz kanuna aykırı işlemlerin artışına sebebiyet vermekte ve bu durum hukuka aykırı eylemlerin tespiti noktasında sıkıntılar oluşturmaktadır (BairdandZelin, 2008:2). Dolayısıyla belgesiz bir işlemin muhasebeye yansıtılması mümkün değildir.

Ticari belgelerin muhasebe sistematiği içerisindeki önemine paralel olarak ilgili literatür incelendiğinde bu belgelerin türleri, özellikleri vb. gibi bilgilere yönelik çalışmalara rastlamak mümkündür. Ancak ticari belgelerin muhasebe eğitimindeki yeri ve ticari belge öğretiminin etkinliğinin sınanmasına ilişkin değerlendirmelerin yapıldığı çalışmaların eksikliği literatürde bir boşluk olarak görülmektedir. Bu durumdan hareketle çalışmanın amacı, ticari belgelerin muhasebe eğitimindeki yeri ile ilgili lisans ve ön lisan öğrencilerinin algılarını tespit etmeye yöneliktir.

Çalışmanın amacına zemin oluşturması açısından, öncelikle ticari belgeler hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra Türkiye’deki üniversitelerde lisans ve ön lisans düzeyinde muhasebe eğitimi verilen programlarda ticari belgeleri konu alan bir dersin olup olmadığı konusunda envanter çalışması yapılmıştır. Çalışmanın son bölümünde ise ticari belgelerin muhasebe eğitimindeki öğretimine ilişkin bir uygulama yapılarak sonuçlar değerlendirilmiştir.

İşletmeler faaliyet alanları ve yapılarına göre değişmekle birlikte, genel olarak normal yaşam seyirleri içerisinde hemen hemen bütün işletmeler ticari mal alış satışı, yatırım işlemleri, tahsilatlar, senet alma veya verme gibi bir takım işlemler gerçekleştirmekte ve bu tür işlemlerin de muhasebeleştirilmesi önem arz etmektedir. Muhasebeleştirme açısından, işletme faaliyetleri sırasında gerçekleşen söz konusu işlemlere ilişkin hesap kayıtları için her bir faaliyetin yer aldığı yazılı bir nesneye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu sebeple her bir ticari faaliyetin nitelik ve nicelik açısından saptanarak kanıtlanmasını sağlayan yazılı nesneler belge olarak tanımlanmakla birlikte (Ertaş, 2007: 21) belgeler, muhasebede ve ticari hayatta kolaylık ve belli bir düzenin sağlanması için kullanılmaktadır.

Muhasebenin temel kavramlarından biri olan “Tarafsızlık ve Belgelendirme” kavramına göre muhasebe tarafından oluşturulan belgelerin muhasebe kayıtlarında bir problem çıkarmaması adına gerçek ve doğru bilgileri içermesi gerekmektedir (Sürmen, 2012: 31). Muhasebede kullanılan belgeler Vergi Usul Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu’na göre ikiye ayrılmaktadır. Vergi Usul Kanunu’na göre belgeler; fatura, sevk irsaliyesi, irsaliyeli fatura, perakende satış fişi, ödeme kaydedici cihaz, gider pusulası, müstahsil makbuzu, serbest meslek makbuzu, ücret bordrosu, adisyon, yolcu listeleri, günlük müşteri listeleri ve diğer belgelerdir. Vergi Usul Kanunu’nda yer alan ticari belgelere ilişkin açıklamalar Tablo 1’de sunulmaktadır.

Vergi Usul Kanunu’na göre üçüncü şahıslarla olan işlemlere ilişkin kayıtların belgelendirilmesi zorunluluk taşımaktadır (VUK Md. 227). Yukarıda da ifade edildiği gibi Vergi Usul Kanunu’na göre belgeler; fatura ve sevk irsaliyesi, fatura yerine geçen belgeler, serbest meslek makbuzları, ücret bordroları ve diğer belgeler olarak ifade edilmekte ve söz konusu belgelere Tablo 1’de ayrıntılı olarak yer verilmektedir. Fatura, işletmelerin faaliyetler sonuçlarıyla ilgili olan ve kazancın vergilendirilmesinde ve olumsuz bir durumda delil olarak kullanılabilen önemli bir belgedir (Özgür, 2006: 74). Eğer işletmelerin faaliyetleri faturalarla belgelenememiş ise malın satışına ilişkin işlemler kayıt altına alınamayacak ve söz konusu ticari faaliyet vergi dairesinin bilgisi dışında kalacaktır (Seviğ, 1991: 3). Belirli bir ticari faaliyete ilişkin düzenlenecek faturada; düzenlenme tarihi, seri ve sıra numarası, düzenleyenin adı, varsa ticaret unvanı, iş adresi, bağlı olduğu vergi dairesi ve hesap numarası, müşterinin adı, ticaret unvanı, adresi, varsa vergi dairesi ve hesap numarası, malın veya işin nevi, miktarı, fiyatı ve tutarı, satılan malların teslim tarihi ve irsaliye numarasının yer alması zorunludur (VUK Md. 230).

İşletmelerde ticari faaliyetlere ilişkin olarak faturanın yaygın kullanımının yanı sıra işletmelerde fatura yerine geçen belgeler de düzenlenmektedir. Birinci ve ikinci sınıf tacirler ile defter tutmak zorunda olan çiftçiler fatura düzenlemek zorunda olmadıkları faaliyetleri için perakende satış fişi düzenlemek zorundadır (VUK Md. 233). İşin önemini, malın cins, miktar ve değerini, ücreti ile işi yaptıran ve yapanın ad ve soyadlarını, iletişim bilgilerini içeren iki nüsha şeklinde düzenlenen gider pusulası; vergi hukuku açısından delil olarak kabul edilmektedir (Biyan, 2012: 45).

Türk Ticari Kanunu’na göre belgeler ise; bono, poliçe, çek, hisse senedi ve tahvildir. Bu belgelere ilişkin genel bilgiler Tablo 2’de sunulmaktadır.

Ekonomik ve ticari hayatta çok önemli bir yere sahip olan çek, işletmelere pek çok yarar sağlamakta ve sıklıkla kullanılmaktadır. Özellikle gelişmiş ülkelerde ticari faaliyetlerin önemli bir kısmında çek kullanılmaktadır (Özkan ve Güner, 2012: 2). Kullanılan çeklerde bulunması zorunlu şartlar ise çek kelimesi, kayıtsız ve şartsız belirli bir bedelin ödenmesi için havale, ödeyecek kişinin, muhatabın, ticaret unvanı, ödeme yeri, düzenlenme tarihi ve yeri ve düzenleyenin imzasıdır (TTK Md. 780). Tahvil, bir şahıs ya da işletmenin başka bir şahıs ya da işletmeye vermiş olduğu kredi olarak tanımlanmaktadır (Brown, 2006:1). Sahibine alacak hakkı veren bonolarda, senet metninde “bono” veya “emre yazılı senet” kelimesi, kayıtsız ve şartsız belirli bir bedel ödeme vaadi, ödeme yeri, kime veya kimin emrine ödenecek ise onun adı, düzenlenme tarihi, yeri ve düzenleyenin imzası yer almak zorundadır (TTK Md. 776). Kanunen emre yazılı kıymetli bir evrak olan poliçede; poliçe hamilinin, senedin düzenlenmesine sebep olan alacağı iktisap edip etmeyeceğini ve poliçenin kaybolması veya çalınması halinde alınacak tedbirleri senedin düzenlendiği yerdeki hukuk belirlemektedir (TTK Md. 774-775). Ticari belgeler içerisinde önemli bir yeri olan hisse senedi, işletmelerin varlık üzerindeki mülkiyet hakkını temsil etmektedir (Dağlı, 2009:5).

Ekonomik ve ticari hayatta sahip olduğu önemden hareketle yukarıda detaylı bir şekilde belirtilen ticari belgelere ilave olarak emtia senetleri, KDV beyannamesi, geçici vergi beyannamesi, gelir vergisi beyannamesi, kurumlar vergisi beyannamesi ve muhtasar beyanname de çalışmada yer alan ve öğretimi değerlendirmeye alınan diğer belgelerdir.

Küreselleşmeyle birlikte bilgi ve teknolojik değişimler beraberinde muhasebe bilgi sisteminin önemini de arttırmaktadır (Bodner ve Hopwood, 2013: 2). Yaşanan gelişmeler sonucu muhasebe sisteminin öneminde meydana gelen artış; muhasebenin iktisat, işletme, maliye, hukuk gibi bilgileri de bünyesinde barındırmasını gerekli kılmaktadır. Bu sebeple muhasebe eğitimi alan öğrencilerin ihtiyaç duyulan bilgileri kullanma becerilerine paralel olarak muhasebe eğitim programlarında bir takım değişimlerin yapılması gereklidir (Deppe vd. 1991: 260).

Muhasebe eğitiminde yer alan kurallar ve tekniklerde meydana gelen artış öğrencilerin öğrenmekten ziyade ezberlemelerine neden olacağı düşüncesiyle Muhasebe Eğitimi Değişim Komisyonu kurularak muhasebe ders programları üzerinde birtakım değişiklikler yapılmıştır (AECC, 1999: 3). Söz konusu değişikliklerde, öğrenciler için muhasebe dışında, sanat, matematik, edebiyat gibi alanlarda da eğitim verilmektedir. Ayrıca muhasebe eğitiminde yaratıcı düşünebilme, mantıksal anlam kurabilme ve sosyal sorumluluklara yönelim gibi konular da bu değişim kapsamında düşünülmektedir.

Ülkemizde muhasebe eğitimi sadece üniversitelerde değil aynı zamanda orta öğretim kurumlarında da verilmektedir. Ancak bu çalışmada sadece yükseköğretim kurumları dikkate alınmıştır. Türkiye’deki devlet ve vakıf üniversiteleri üzerine yapılan tarama sonucuna göre toplamda 152 üniversitenin (www.yok.gov.tr) ders müfredatı incelenerek, lisans programlarında “işletme”, ön lisans programlarında ise “muhasebe ve vergi uygulamaları” bölümleri dikkate alınmıştır.

İncelenmiş olan üniversitelerin 99’u devlet 53’ü vakıf üniversitesidir. Buna göre ticari belgelerin muhasebe eğitimindeki yerinin incelendiği çalışmanın uygulama kısmının büyük çoğunluğu devlet üniversitelerinden (%65) oluşmaktadır. Ticari belgelerin lisans ve ön lisans programlarındaki öğretiminin üniversitelerdeki durumuna bakıldığında Türkiye’deki devlet üniversitelerinin lisans programlarında “ticari belge ve dokümantasyon” adı altında bir dersin müfredatta yer almadığı tespit edilmiştir. Benzer şekilde vakıf üniversiteleri incelendiğinde ise durumun pek farklı olmadığı görülmektedir. Vakıf üniversiteleri içerisinde sadece bir üniversitede (Selahattin Eyyubi Üniversitesi) ticari belge öğretimini konu alan bir dersin olduğu tespit edilmiştir.

Ön lisans programlarında ticari belge ve dokümantasyon dersine ilişkin değerlendirme sonuçlarına bakıldığında ise; Türkiye’deki birkaç ön lisans programlarında muhasebe ve vergi uygulamaları bölümünün ders müfredatında ticari belge ve dokümantasyon dersi (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çukurova Üniversitesi, Kırklareli Üniversitesi, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Trakya Üniversitesi) yer almaktadır.

Araştırmanın amacı; Türkiye’de ön lisans ve lisans düzeyinde verilen muhasebe eğitiminde ticari belge öğretimini belirlemektir.

Araştırmanın kapsamını ön lisans ve lisans düzeyinde muhasebe eğitimi veren ve kolayda örnekleme yöntemi ile seçilen 15 üniversitede öğrenim gören 393 öğrenci oluşturmaktadır. Örneklem kütlesinin belirlenmesinde kolayda örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Araştırmaya dâhil edilen üniversitelere ilişkin nicel bilgilere Tablo 3’te yer verilmiştir.

Lisans düzeyinde muhasebe derslerinin en yoğun yer verildiği bölümlerden birisi “işletme” iken ön lisans düzeyinde ise “muhasebe ve vergi uygulamaları” bölümüdür. Bu nedenle araştırmaya sadece lisans düzeyinde işletme bölümü, ön lisans düzeyinde ise muhasebe ve vergi uygulamaları bölümü dâhil edilmiştir. Ayrıca araştırmaya dâhil olacak öğrencinin temel düzeyde muhasebe derslerini almış olması ve bu derslerden başarılı olması şartı temel alınmıştır. Dolayısıyla muhasebe ve vergi bölümünün 2. sınıf, işletme bölümünün ise 2, 3 ve 4. sınıfları araştırmaya dâhil edilmiştir.

Araştırmanın amacı doğrultusunda ve araştırmaya katılacak olan öğrencilerin anlayacağı seviyede, içinde ticari belgeler ile ilgili bir örnek uygulamanın da yer aldığı bir anket formu hazırlanmıştır. Anket formu belirlenen üniversitelerde lisans ve ön lisans düzeyinde öğrenim gören öğrencilere yüz yüze görüşme yöntemiyle yapılmıştır. Anket formu üç kısımdan oluşmaktadır. Anket formunun ilk kısmındaki sorular öğrencilerin demografik özelliklerini belirlemeye yöneliktir. İkinci kısımda ise mevzuatta yer alan ve muhasebe bürolarında yaygın olarak kullanılan 23 belge ve beyannamenin; ne için kullanıldığı, ne özellik taşıdığı, üniversitelerde anlatılma durumu, öğrenciler tarafından söz konusu belgelerin düzenlenebilme ve muhasebe kayıtlarının yapılabilirliğine ilişkin sorulardan oluşmaktadır. Anket formunun son kısmında ise muhasebe bürolarında en çok kullanılan 7 belgenin, (Alış- satış faturası, gider pusulası, serbest meslek makbuzu, tediye makbuzu, tahsilat makbuzu ve Z raporu) yevmiye kayıtlarının yapılabilirliğini sınamak amacıyla bir örnek uygulamaya yer verilmiştir. Türkiye genelinde 15 farklı üniversitede öğrenim gören 393 öğrenciye uygulanan anket formları Excel’e girişi yapılarak elde edilen veriler üzerinden frekans analizi yapılmıştır.

Araştırmaya katılan lisans ve ön lisans öğrencilerinin demografik özellikleri itibariyle dağılımı Tablo 4’te sunulmaktadır.

Araştırmaya katılan lisans ve ön lisans öğrencilerinin cinsiyetlerine göre dağılımlarına bakıldığında, %62,8’i (247 kişi) kız, %37,2’si ise (146 kişi) erkektir. Eğitim durumları incelendiğinde, %55,7’si (219 kişi) lisans, %44,3’ü ise (174 kişi) ön lisans eğitimi almaktadır.

Lisans ve ön lisans programlarında, Ticaret Meslek Liseleri veya dengi liselerde muhasebe eğitimi alarak gelen öğrenciler öğrenim görebilmektedir. Lise düzeyinde muhasebe eğitimi veren okulların müfredatında Ticari Belgeler isminde bir ders yer almakta olup belge ve beyannameler bir yıl boyunca ayrıntılı olarak işlenmektedir. Dolayısıyla, lisede muhasebe eğitimi almış bir öğrencinin ticari belgeler konusunda daha başarılı olacağı muhtemeldir. Araştırmaya katılanların lisede muhasebe eğitimi alma durumu Tablo 5’te verilmiştir. Tablo 5 incelendiğinde araştırmaya katılanların yaklaşık olarak beşte biri lisede muhasebe eğitimi almış ve lisede muhasebe eğitimi alanların çok büyük bir çoğunluğu ise ön lisans programlarında öğrenim görmektedir.

Tablo 6’daki veriler değerlendirildiğinde lisans ve ön lisans öğrencilerinin yaklaşık olarak yarısının ticari belgeler isminde bir ders veya içinde belge ve beyannamelerin anlatıldığı bir dersi aldığı görülmektedir. Ancak araştırmaya başlanmadan önce Türkiye’deki üniversitelerin işletme bölümü lisans ve muhasebe ve vergi bölümü ön lisans programlarının ders planları incelenerek bir envanter oluşturulmuştur. Söz konusu envantere göre hiçbir işletme bölümünün ders planında ticari belgeler isminde bir derse rastlanmamıştır. Ancak Tablo 6’ya göre 98 lisans öğrencisinin söz konusu soruya “evet” cevabı verdiği görülmektedir. Bu soruya “evet” cevabı veren öğrencilerin, ticari belgeler isminde bir dersi almış olmaktan ziyade içerisinde belge ve beyannamelere yer verilen başka bir muhasebe dersi aldığı düşünülmektedir. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde lisans öğrencilerinin ticari belgelere ilişkin bilgilerini ölçen uygulama sonuçlarına göre de bu bilgilerin yüzeysel olduğu ve belgelere dayalı yevmiye kayıtlarını yapma noktasında başarı oranın çok düşük olması bu düşünceyi destekler niteliktedir.

Tablo 7’ye göre; lisans ve ön lisans öğrencilerinin 23 belge ve beyannameye ilişkin bilgi düzeyleri 4 kriter açısından değerlendirilmiştir.

Öğrencilerin belge ve beyannameler ile ilgili olarak ortalama % 71 oranında bilgi sahibi olduğu ve özelliklerini bildiği görülmektedir. Öğrencilerin % 68,4’ü belge ve beyannameleri muhasebe derslerinde gördüğünü belirtirken % 39’u söz konusu belge ve beyannameleri düzenleyemeyeceğini ifade etmiştir. Ayrıca % 35,7’si de belge ve beyannamelere bakarak yevmiye kaydını yapamayacağını belirtmiştir. Bu verilerden hareketle öğrencilerin belge ve beyannameler ile ilgili yüzeysel olarak bilgi sahibi olduğu, belge ve beyannamelerin uygulamalarında sorun yaşadıkları söylenebilir.

Tablo 8’de ifade edildiği gibi araştırmaya katılan öğrencilerin % 94,1 (370 kişi) gibi büyük bir kısmı, okulda ticari belgeler ve beyannameleri konu alan bir dersin olmasının faydalı olacağını düşünmektedir. Tablo 7’deki verilerden hareketle araştırmaya katılan lisans ve ön lisans öğrencilerinin ticari belge ve beyannameleri yeterince bilmemeleri ve uygulama noktasında sıkıntı yaşamaları bu sonucu destekler niteliktedir.

Araştırmada, muhasebe bürolarında genel olarak en çok kullanılan 7 belgeye ilişkin yevmiye kayıtlarının yapılabilirliğinin sınanması amacıyla bir örnek uygulamaya yer verilmiştir. Örneğin; alış faturası verilerek, katılımcılara belgenin yanına yevmiye kaydını yapması istenmiştir. Söz konusu örnek uygulamanın sonuçları Tablo 9’da raporlanmıştır.

Tablo 9’a göre; doğru cevaplama oranı en yüksek olan belgeler; % 43,5 (171 kişi) ile alış faturası ve % 41,7 (164 kişi) ile satış faturası olmuştur. Toplam 7 belgeyi öğrencilerin % 26,83’ü doğru cevaplamıştır. Söz konusu oran değerlendirilecek olursa araştırmaya katılan lisans ve ön lisans öğrencileri, ticari belgelere ilişkin yevmiye kayıtlarını yapabilme noktasında sıkıntı yaşamaktadır.

Araştırmaya katılan lisans ve ön lisans öğrencilerinin demografik özellikleriyle örnek uygulamayı doğru cevaplama ilişkisi değerlendirildiğinde; örnek uygulamayı doğru cevaplayanların % 71,4’ü ön lisans, % 28,6’sı ise lisans öğrencilerinden oluşmaktadır. Ön lisans öğrencilerinin daha başarılı olmaları; lisede muhasebe eğitimi alarak ön lisans eğitimine başlayan öğrenci sayısının fazla olmasıyla ve genel olarak ön lisans ders planlarında ticari belgeler isminde bir dersin yer almasıyla ilişkilendirilebilmektedir. Örnek uygulamayı doğru cevaplayanlar ile cinsiyet arasındaki ilişkiye bakıldığında ise araştırmaya katılan öğrencilerde cinsiyet açısından kayda değer bir farklılaşmanın meydana gelmediği, örnek uygulamayı doğru cevaplayanlar ile cinsiyet arasında pozitif bir ilişkinin olmadığı sonucu çıkarılabilmektedir.

Araştırmaya katılan lisans ve ön lisans öğrencilerinin lisede muhasebe eğitimi alma durumu ile örnek uygulamayı doğru cevaplama ilişkisi değerlendirildiğinde, lisede muhasebe eğitimi alanların örnek uygulamaya ilişkin ortalama başarı düzeyi % 42,9 iken, lisede muhasebe dersi almayanların başarı düzeyi ortalama % 23,6’dır. Lisede muhasebe eğitimi alanların örnek uygulamada daha başarılı olması, lise öğrenimlerinde ticari belgeler isminde bir ders almalarıyla ilişkilendirilebilir.

İşletmelerin faaliyetleri sonucu ortaya çıkan mali nitelikteki işlemlerinin belgelendirilerek ticari defterlere kaydının yapılması gerekmektedir. Mali nitelikli olayların saptanarak kayıt altına alınması için muhasebe belgelerine ihtiyaç duyulmaktadır. Oluşturulan bu belgelerin güvenilir ve gerçeği yansıtabilmesi için işletmeler faaliyet sonuçlarını belgelere dayandırırken belirli bir sistem içerisinde hareket etmelidir.

Ticari belgelerin yukarıda bahsedilen öneminden hareketle bu çalışmada muhasebe eğitiminde ticari belgelerin önemine ilişkin bir analiz gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde ticari belgelerin önemi ve türleri hakkında bilgi verilmiştir. Araştırmanın ikinci aşamasında ise Türkiye’deki lisans ve ön lisans programlarında ticari belgelerin varlığına ilişkin bir envanter çalışması yapılmıştır. Yapılan araştırma sonuçlarına göre Türkiye’deki devlet ve vakıf üniversitelerinin büyük çoğunluğunda ticari belgelerin ders olarak müfredatta yer aldığı bir programa rastlanmamıştır.

Araştırmanın son bölümünde ise kolayda örnekleme yöntemiyle seçilen Türkiye’deki 15 üniversitede öğrenim gören 393 öğrenciye ticari belgelerin muhasebe eğitimindeki yerine ilişkin bir uygulama yapılmıştır. Analiz sonuçlarına göre öğrencilerin büyük çoğunluğunun ticari belge ve beyannameler hakkında bilgi sahibi olduğu ve özelliklerini bildiği tespit edilmiştir. Öğrencilerin büyük çoğunluğu söz konusu belgeleri muhasebe derslerinde gördüğünü belirtirken bu belgelerin düzenlenmesi ve belgelere dayanarak yevmiye kayıtlarının yapılması açısından ciddi sıkıntıların yaşandığı araştırmada ortaya çıkmıştır. Ayrıca ticari belgelere ilişkin uygulama sonuçlarına bakıldığında ise, doğru yapan öğrencilerin büyük çoğunluğunun (% 42,9) orta öğrenim döneminde muhasebe eğitimi alan öğrenciler olduğu ve uygulamada en fazla alış-satış fatura örneklerinin doğru cevaplanabildiği çalışma sonuçlarına göre ifade edilebilmektedir.

Türkiye’deki muhasebe eğitimine yönelik genel bir değerlendirme yapıldığında fakültelerde; finansal muhasebe, muhasebe ve denetim standartları, maliyet ve yönetim muhasebesi vs. ön lisans programlarında ise genel olarak genel muhasebe, maliyet ve yönetim muhasebesi, şirketler muhasebesi ve önceki bölümde ifade edildiği gibi bazı üniversiteler de muhasebede ticari belgeler derslerinin yer aldığı görülmektedir. Ancak muhasebe derslerinin toplamı işletme bölümündeki derslerin %14’ünü oluşturduğu için (Zaif ve Ayanoğlu, 2007: 135) ticari belge öğretimi öğrenciler adına yetersiz kalmaktadır. Muhasebe derslerinde ticari belgelere detaylı bir şekilde değinilemediği için öğrenciler iş yaşamında sıklıkla karşılaşacakları ticari belge ve dokümanlar hakkında yeterli bilgiye sahip olamamaktadır. Öğrencilerin bu belgeler hakkında daha fazla bilgiye sahip olabilmeleri için ticari belgelerin muhasebe derslerinin kısıtlı bir kısmında anlatılmasından ziyade lisans ve ön lisans programlarında “ticari belge ve dokümantasyon” adı altında ayrı bir derse yer verilmesi gerekmektedir.

Sonuç olarak bu çalışma Türkiye’deki lisans ve ön lisans programlarında ticari belge ve dokümantasyonların muhasebe eğitimi üzerindeki etkisini belirlemeye yöneliktir. Bununla birlikte gelecek çalışmalarda lisansüstü muhasebe eğitiminde ticari belge öğretimine yönelik çalışmalar yapılabilir. Ayrıca muhasebe mesleğinde ticari belgelerin önemine yönelik meslek mensuplarını dikkate alan çalışmaların yapılabilmesi de öneri niteliği taşımaktadır.