Borsa İstanbul Teknoloji Endeksinde Faaliyet Gösteren İşletmelerin Finansal Performanslarının Değerlendirilmesi (Evaluating the Financial Performances of the Enterprises Operating in Istanbul Stock Exchange Technology Index)

Küresel rekabetin neredeyse her yerde işletmeler açısından normal sayıldığı çağımızda işletmeler performanslarını sık sık ölçmek ve karşılaştırmak mecburiyetindedir. Performans; bir işi yapan bir bireyin, bir grubun ya da bir teşebbüsün o işte amaçlanan hedefe yönelik olarak, nereye varabildiği, neyi sağlayabildiğinin nicel ve nitel olarak anlatılması (Karasoy, 2000: 1; Akal, 2002: 1) şeklinde açıklandığı için rekabetin üst düzey olduğu teknoloji şirketlerinin finansal performanslarını hesaplaması ve karşılaştırma yapması çok önemli görülmektedir. Finansal performansı ortaya koyan Oran Analizi sayesinde işletmelerin Likidite, Finansal Yapı, Faaliyet ve Karlılık oranlarını değerlendirmeleri ve kontrol altında tutmaları, hedeflerini gerçekleştirebilmeleri açısından vazgeçilmezdir. Çünkü teknoloji şirketleri ancak yeni fikirler üretip, üretilen bu fikirleri uygulamaya koyabildiği takdirde rekabet üstünlüğü elde edebilir.

Çalışmada Borsa İstanbul Teknoloji Endeksi’nde (XUTEK) işlem gören işletmelerin finansal performansları, bu şirketlerin 2011-2013 dönemine ait yıllık bilanço ve gelir tablosu kalemlerinden faydalanılarak, oran analizi tekniği ile hesaplanmıştır. İşletmelerin Likidite, Finansal Yapı, Faaliyet ve Karlılık oranları hesaplanarak her bir işletme için yıllar itibari ile değerlendirilmiştir.

Şirketlerin finansal performansını değerlendirilmesinde bir çok çalışma mevcuttur. Dumanoğlu ve Ergül (2010); İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda işlem gören 11 teknoloji şirketinin mali performansını ölçmek amacı ile 2006-2009 yıllarını kapsayan dört döneme ait mali tabloları kullanarak, oran analizi ile finansal oranları her bir şirket için ayrı ayrı hesaplamışlardır. Hesaplanan oranlar; TOPSIS yöntemi kullanılarak genel şirket performansını gösteren tek bir puana çevrilmiş ve elde edilen sonuçlara göre 11 şirket kendi arasında başarılıdan başarısıza doğru sıralanmıştır.

Aşıkoğlu ve Öğel (2006); Türkiye‘de meydana gelen 2001 krizinin imalat işletmelerini nasıl etkilediğini ölçmek amacı ile İMKB‘de işlem gören işletmelerin 1997-2003 yılları arasındaki bilanço ve gelir tablosu kalemlerini oran analizine tabi tutmuşlardır. Buna göre; 7 sektörde yer alan 72 imalat işletmesinin hesaplanan oran analizi sonuçlarında kriz döneminde işletmelerin kısa vadeli yabancı kaynak yüklerinin arttığı, sermayenin toplam kaynaklar içerindeki payının azaldığı, ayrıca işletmenin likidite oranlarında düşüş, alacak ve stok devir hızlarında artış olduğu sonucu çıkarılmıştır.

Birgili ve Düzer (2010); Finansal oranlar ile firma değeri arasında ilişki olup olmadığını ve bu oranlar vasıtasıyla likidite durumunun, mali yapının, varlıkların etkin kullanımının, kârlılığın, borsa performansının firma değeri üzerindeki etkisini panel veri analizi yöntemi kullanmak suretiyle inceledikleri çalışmalarında oran analizi verilerinin büyük bir kısmı ile firma değeri arasında bir ilişkinin var olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Uyar ve Okumuş (2010); İMKB'de işlem gören üretim şirketlerinin küresel ekonomik krizden nasıl etkilendiklerini oran analizi aracılığı ile açıkladıkları çalışmalarında; likidite oranlarının düşmesi ile kısa vadeli borç ödeme kabiliyetinin zayıfladığını, varlıkların devir hızlarının düşmesi sonucu şirketlerin gelir üretme kapasitelerinin düştüğünü, karlılık oranlarının negatif olması neticesinde şirketlerin çoğunluğunun kriz döneminde zarar ettiğini ve mali yapı oranlarına göre şirketlerde genel anlamda borçlanmanın arttığını gözlemlemişlerdir.

Doğan, Hatipoğlu ve İskenderoğlu (2011); Basel II'nin öngördüğü kullanılan kredi miktarına göre işletmelerin kurumsal ve perakende çalışan KOBİ olarak ayrılması standardı çerçevesinde, kurumsal ve perakendeci KOBİ'lerin finansal yapılarının benzerlik ya da farklılık gösterip göstermediğini inceledikleri çalışmalarında 2005 – 2009 dönemleri arasında hisse senetleri İMKB'de işlem gören kurumsal ve perakende KOBİ'lerin likidite, mali yapı, varlık kullanım, karlılık, büyüme ve borsa performans oranlarını hesaplamışlardır. Daha sonra kurumsal ve perakende KOBİ'lerin finansal oranları arasında farklılık veya benzerlik olup olmadığı Levene (F) testi ve t testi kullanılarak incelemişlerdir. Elde edilen sonuçlara göre, likidite oranlarının tamamı ve mali yapı oranlarının büyük çoğunluğu istatistiksel açıdan farklılık göstermediğini ancak varlık kullanım oranları, karlılık oranları, büyüme oranları ve borsa performans oranlarında istatistiksel olarak önemli sayılabilecek bir benzerlik veya farklılık bulunamadığını ifade etmişlerdir.

Bu çalışmanın amacı, Borsa İstanbul Teknoloji Endeksi’nde (XUTEK) işlem gören işletmelerin finansal performanslarının, bu şirketlerin 2011-2012-2013 yıllarına ait bilanço ve gelir tablosu kalemlerinden faydalanarak, oran analizi tekniği ile analiz edilmesidir. Finansal performans ölçümünde ilk olarak ilgili işletmeler seçilmiş, finansal oranlar belirlenmiş ve oran analizi yöntemi kullanılarak, belirlenen finansal oranlar her bir şirketin 3 dönemi için ayrı ayrı hesaplanmıştır. Daha sonra hesaplanan oranlar; yıllar itibari ile karşılaştırılmıştır.

Analizi yapılan dönemin 2011-2013 yıllarını kapsamasının nedeni, çalışmanın odağını oluşturan teknoloji şirketlerinin endekse katılım tarihleri dikkate alındığında hepsinin aynı anda endekste 2011-2012-2013 yıllarında yer almasıdır. Ayrıca ilgili dönemin 2008 küresel finans krizinin etkilerinin ortadan kalktığı bir dönem olarak ele alınması da mümkün görülmektedir.

Çalışmada analiz edilmek üzere seçilen Borsa İstanbul Teknoloji Endeksi işletmelerinin adları, kodları ve endekse katılım tarihleri Tablo 1’de gösterilmektedir:

Tablo 1’de yer alan işletmelerden LOGO, LINK, PKART ve KRONT kodlu olanların bazı oranlarının SigmaPlot programında hazırlanması olanaksız olduğundan endeksteki diğer işletmelerin ilgili oranları ile karşılaştırılması uygun görülememiştir. Bu yüzden söz konusu işletmeler kapsam dışı bırakılmıştır dolayısı ile çalışmada analiz edilen 11 işletme Tablo 2’de gösterilmektedir.

Çalışmada kullanılmak üzere seçilen oranlar Tablo 3 ‘de gösterilmektedir.

Bu bölümde öncelikle çalışmada analiz edilen 11 teknoloji şirketinin 2011-2012-2013 yıllarına ait analiz sonuçları ilgili oranlar itibariyle tablo 4’te gösterilmektedir:

Tablo 4’te gösterildiği üzere mali oranların her biri hesaplanmış ve grafikleri Sigmaplot programında çizilmiştir. Tablo 4 ‘te alan söz konusu oranları gruplar itibari ile aşağıda gösterilmekte ve yorumlanmaktadır.

Bu çalışmada Borsa İstanbul Teknoloji Endeksi’nde faaliyet gösteren 15 işletmeden 11’inin finansal performansları 2011-2013 dönemlerine ait bilanço ve gelir tablosu hesaplarından faydalanılarak oran analizi tekniği ile ölçülmüş ve aşağıda özetlenen sonuçlara ulaşılmıştır:

Endeksteki işletmelerin cari oran ortalamalarının tüm yıllar için ideal değer olan 2'den düşük olduğu, ancak 1,61-1,82 aralığında olan değerlerin Türkiye şartlarında normal sayılabileceği ifade edilebilmektedir. Yukarıda bahsedilenlerden farklı olarak ASELS, DESPC ve KAREL kodlu işletmelerin ise seçilen yıllarda endeks cari oran ortalamasının üstünde olduğu görülmektedir.

Endeksteki işletmelerin Asit-Test Oran ortalamalarında ise cari oranın tersi bir durum söz konusudur. Tüm yıllar da elde edilen veriler ideal değer olan 1'den yüksektir ve oranların 1,24-1,43 aralığında olduğu görülmektedir. Endeks ortalamaları dikkate alındığında ASELS, DESPC, KAREL ve NETAS kodlu işletmelerin ortalamanın üstünde bir asit test oranı olduğu sadece ESCOM kodlu işletmenin tüm yıllarda ideal değerin altında kalmakla birlikte oranının 1'e yakın olduğu söylenebilir.

Endeksteki işletmelerin nakit oran ortalamasının tüm yıllar itibari ile ideal değer olan 0,20'nin üzerinde olduğu ve 0,20-0,30 aralığında yer aldığı görülmektedir. ESCOM kodlu işletmenin nakit sıkıntısı içinde olduğu söylenebilirken KAREL kodlu işletmenin ise elinde atıl nakit bulundurduğu ifade edilebilir. Diğer işletmelere ait nakit oranlar ise yıllar itibariyle dalgalı bir seyir sergilemektedir.

İşletmelerin genel olarak dönen varlık toplamları yetersiz gözükse bile stok dışı dönen varlıkların yeterli olduğu ve nakit değerlerin de atıl kaldıkları anlaşılmaktadır.

Endeksteki işletmelerin finansal yapı oranlarının sonuçlarına göre, işletmelerin büyük bir çoğunluğunun borç yükünün fazla olduğu görülmektedir. Fazla olan borç yükünün büyük bir kısmının da kısa vadeli yükümlülüklerden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. İdeal sayılabilecek 0,50 borçlanma oranı göz önünde bulundurulduğunda DESPC ve KAREL kodlu işletmeler için borçlanmanın ideal seviyelerde olduğu görülmektedir.

Faaliyet oranları sonuçlarına göre, endeks işletmelerinin 3-4 ay aralığında stoklarını tükettikleri ve yaklaşık 2 ay içinde de alacaklarını tahsil ettikleri söylenebilir. Endeks işletmelerden ASELS ve KAREL‘in düşük devir hızlarına sahip olduğu tespit edilmiştir. İşletmelerin öz kaynaklarını artırarak borçluluk düzeylerini düşürmesi özellikle de kısa vadeli borçlarını öteleyerek risklerini minimize etmeleri tavsiye edilebilir.

Endeks işletmelerinin kar marjı oranları ise 0,01-0,03 aralığında iken ASELS kodlu işletme yıllar itibariyle %11, %18 ve %20 gibi diğerlerine göre yüksek kar marjı oranlarına sahiptir. KAREL, NETAS ve DESPC koldu işletmeler de yüksek kar marjına sahiptir. Buna karşılık ANELT kodlu işletme üç yılın tamamında da zarar etmiş ilaveten ALCTL ve ESCOM işletmeleri de 2011 ve 2013 yıllarını zararla kapatmıştır.

Toplam varlık ve öz kaynak karlılığı da kar marjı ile benzerlik göstermekte olup işletmelerin öz kaynak karlılığı ortalama 0,8-0,10 aralığında, toplam varlık karlılığı ise 0,4-0,5 aralığındadır.

Yatırım rantabiliteleri incelendiğinde, ALCTL, ANELT, ESCOM yıllar içinde negatif karlılığa sahip iken DESPC en karlı gözüken işletme olarak dikkat çekmektedir ayrıca ARENA, ARMDA, ASELS, KAREL ise karlılıkları istikrarlı devam eden şirketlerdir.